Dathlu gwaith Uderzo, cyd-grëwr Asterix, mewn delweddau

Dyma ddathliad gweledol o waith Uderzo, y darlunydd llyfrau comig ac ysgrifennwr sgript.

Y cyfuniad o caricatures, jôcs gweledol a geiriol diwylliannol a ieithyddol fan hyn mor gofiadwy. A Rhufeiniwr rhwystredig yn dangos bod y dyn bach bob tro’n gallu curo’r dyn mawr. #Uderzo

Classic panel pentref y Galiaid efo tai coed dychmygus, ac action slapstic boncyrs yn llenwi’r ffrâm. Plus bonws Bitabix i ddod â haen arall.

Y defnydd clyfar eto o symbolau i wneud jôc (er un chydig yn ddilornus o’r Almaenwyr…). Mae’r holl ddarn yma am amrywiaeth a chamddealltwriaeth ieithyddol y gwahanol lwythi mor flasus.

A mae’r llongau jyst mor ffycin cŵl dydyn. Pleser i edrych arnyn nhw. A gwyneb gormless y masthead yn hwn yn adlewyrchu’r mow-ladwon yn berffaith.

Mae’r wides fel hwn hefyd yn rhoi real syniad o hanes i chi fel plentyn ac yn rhoi manylder i fyd sydd ddim jyst yn comic ond yn addysg. Faint o blant fy nghenhedlaeth oedd yn gwybod am Ganwriaid, Cohort, Llengoedd a dyfynnu Lladin?! Alea iacta est!

Rhaid cael y banel olaf mewn. Y darn oeddech chi’n edrych mlaen ato drwy’r llyfr. Diweddglo cyson ond ychydig yn wahanol bob tro. Byd cysurus, digri ond chydig yn ddrwg alli di ymgolli ynddo fo.

Y paneli yma i gyd o Asterix ym myddin Cesar (Fr, 1967; Cy, 1978). Diolch eto #Uderzo.

Diolch i Rhodri am ganiatâd i ail-gyhoeddi ei edefyn yma.

Rhannwch eich hoff banel o lyfrau Cymraeg Asterix.

Y Dydd Olaf (1976) gan Owain Owain – ar gael i’w lawrlwytho am ddim

owain-owain-y-dydd-olaf

Dyma i chi’r nofel ffuglen wyddonol Y Dydd Olaf gan Owain Owain, ar gael i’w lawrlwytho – am ddim:

(Diweddariad 5 Awst 2016: diolch i Stanno am greu’r ePub.)

Cyhoeddwyd y nofel yn wreiddiol ym mis Rhagfyr 1976 gan gwmni Christopher Davies, Abertawe gyda rhagair gan Pennar Davies.

Yn ôl Miriam Elin Jones ar flog Gwyddonias sydd yn ystyried y nofel fel rhif 1 ar ei siart nofelau ffuglen wyddonol Cymraeg:

Dyma nofel wreiddiol yn y Gymraeg, a nofel fydd yn eich syfrdanu. Gwelwn ddarnau o stori Marc ar ffurf pytiau o lythyron a dyddiaduron, wedi eu hachub o archif ddirgel. Yn nyfodol tywyll Marc, treulia diwrnodau olaf y mileniwm mewn Cartref Machlud yn cael ei gyflyru gan ryw ‘Nhw’ dirgel, gan edrych yn ôl ar ei fywyd cyn ffarwelio am y tro olaf…

Mae’n stori am gariad ac am frad ac am berygl peiriannau a’r bywyd modern. Gwelwn ddylanwad Brave New World a 1984 (wedi eu cyfieithu i ‘Bywyd-Newydd-Braf’ a ‘Mil-Naw-Wyth-Pedwar’) yn eglur iawn, wrth iddynt gael eu trafod fel testunau gwaharddedig. Ar adegau, mae ei harddull pytiog, sy’n neidio mewn amser yn gwneud hi’n anodd dilyn y stori, (Serch hynny, mae’n haws o lawer i’w darllen nag Un Nos Ola Leuad…) fodd bynnag, rhowch ail gyfle i’r nofel hon, clasur Cymraeg, heb os.

Ers 1976 mae’r stori wedi bod yn ysbrydoliaeth i’r albwm cysyniadol o’r un enw gan Gwenno.

Ond hyd yn hyn mae hi wedi bod yn anodd iawn cael gafael ar gopi o’r llyfr hwn (fel y mae Elidir o Fideo Wyth yn dweud yn ei adolygiad). Dyna’r sefyllfa bresennol o ran sut gymaint o weithiau creadigol eraill yn Gymraeg, yn anffodus.

Dw i’n siŵr y bydd ffyrdd eraill o ddarllen y nofel nes ymlaen, i’r rhai sydd am gael fformatiau eraill (ac o bosib, ieithoedd eraill?).

Ceir ragor o wybodaeth am awdur y nofel – llenor, gwyddonydd, darlithydd, ymgyrchydd, dylunydd logo Tafod y Ddraig, tad, taid, a mwy – ar dudalen Owain Owain ar Wicipedia.

Diolch o galon i Robin Owain a’i deulu am rannu gwaith mor arloesol gan nofelydd mor flaengar ac i’r Llyfgell Genedlaethol am ei sganio.

Dylunio cloriau llyfrau Cymraeg: y da, y drwg ac yr hyll

Peidiwch â beirniadu llyfr yn ôl ei glawr, meddai rhai, ac mae’r cyngor yma yn bwysig iawn yn y Gymraeg oherwydd nifer y llyfrau gwych o dan gloriau gwael.

Does dim digon o drafodaeth am safon dylunio ar gyfer pethau Cymraeg yn gyffredinol, maes sydd mor hanfodol yn yr oes weledol hon.

Ar y naill law, mae pwyslais ar y gweledol yn ein sefydliadau, cyrff cyhoeddus a chyfryngau. Gellid siarad am y llinellau miniog, baneri pop-yp, ffeiliau PDF dwyieithog di-fai a defnydd didramgwydd a saff o Arial a Helvetica. Ond yn ogystal dylen ni ystyried y slicrwydd, Apple iPads ym mhob man, gwaith camera sy’n tynnu sylw at ei hun, ac ati. Mae ymdrech benodol i osgoi unrhyw awgrym o iaith leiafrifol, sydd yn dueddol o wneud i bethau ymddangos fel arall, fel paentio gormod o golur ar glaf.

Ar y llall, mae prinder o sylw i faterion gweledol o gwbl. Dw i wedi bod yn pendroni am y diffyg dylunio o safon ar gloriau llyfrau ac e-lyfrau. Efallai bod cyhoeddwyr yn ceisio cyfleu pa mor bwysig ydy’r testun ar draul delweddau, gwrth-ddyluniad o ryw fath?

Bwriad yr erthygl yma ydy herio’r diwydiant cyhoeddi i feddwl mwy am ddylunio gyda phwyslais penodol ar bethau cyfoes. Byddaf i’n canolbwyntio ar lyfrau Cymraeg er bod sawl achos o gloriau gwael ar lyfrau Saesneg o Gymru hefyd wrth gwrs. Yr unig cymhwyster sydd gyda fi, fel darllenwr cyffredin yn hytrach nag arbenigwr dylunio, ydy par o lygaid.

o-tyn-y-gorchudd-the_life_of_rebecca_jones-angharad-priceo-tyn-y-gorchudd-angharad-price-193Dyma nofel poblogaidd sydd wedi gael tri chlawr gwahanol – O! Tyn y Gorchudd gan Angharad Price.

Gellid dweud taw’r gwaith rhyddiaith yma oedd y gorau yn 2003. Yn syml, dim ond y fersiwn uniaith Saesneg trwy MacLehose Press sydd yn edrych fel llyfr sy’n ennill gwobrau ac sy’n cystadlu yn y farchnad llyfrau yn erbyn y gorau. Hynny yw, nid celfyddyd pur ydy dylunio – mae’n rhaid i ddyluniad clawr cyflawni amcanion masnachol yn ogystal â rhai celfyddydol, beth bynnag oedd y rhai celfyddydol yn y banana glas blewog o’r fersiwn cyntaf.

untitled

O ran dyluniad mae Gomer wedi gwella lot yn ddiweddar i fod yn deg. Un o’i llwyddiannau oedd Canllaw Bach: Caerdydd (2012) gan Lowri Haf Cooke gyda dyluniad a lluniau trawiadol trwy gydol y llyfr gan gwmni Departures.

canllaw-bach-caerdydd-lowri-haf-cooke

Dw i wedi pori’r catalog ac un enghraifft arall ymhlith nifer yn 2013 oedd yr un isod. Dydy llyfrau chwaraeon ddim yn gwthio ffiniau dylunio. Dyma pam mae’r clawr neis yma yn syndod, er bod e’n hollol lythrennol i’r teitl.

o-wembley-i-wembley-gareth-blainey

Mae’r teitl a dyluniad yn ein hatgoffa ni o gysyniad pwysig mewn Cymreictod: y daith anhygoel O Rywle i Rywle. Gweler hefyd: O Bowys i Batagonia, O Gwmgiedd i Bogota, O Afallon i Shangri La, O Lanrug i’r Gofod. Iawn, roedd yr un olaf yn ffug ond rydych chi’n deall y pwynt: yn gyffredinol O X i Y, lle’r X ydy pentref neu rywle gwledig a’r Y ydy rhywle egsotig annisgwyl. Treuliodd Gareth Blainey ei saith mlynedd cyntaf yn Wembley, chi’weld. Hefyd wrth gwrs mae’r testun yn edrych fel bwrdd sgôr.

Un arall ar Gomer yn 2013 oedd Ody’r Teid Yn Mynd Mas?. Dylai fe fod yn hollol generig ond mae cyfuniad hudol o ffont, tocio a llunwedd.

ody'r-teid-yn-mynd-mas-mair-garnon-james

O ran hunangofiannau, mae’n braf gweld bod cwmni Cardi yn fodlon gwario ar ddyluniad da. Wel, un ohonynt. Heb os nac oni bai, Y Lolfa yw’r cyhoeddwyr mwyaf cynhyrchiol o fywgraffiadau a hunangofiannau yn Gymraeg. Gydag ychydig mwy o ymdrech, gallen nhw gwerthu llyfrau i mwy o bobl, tu hwnt i’r rai sydd yn nabod yr awdur neu wrthrych eisoes.

Comisynu mewnol ydy’r gwendid yma. Mae Robat Gruffudd yn arloeswr cyhoeddi sydd wedi llwyddo mewn sawl ffordd yn y maes ond dyw dylunio ddim yn un ohonynt. Ond ble mae diffyg yn yr ansawdd mae cynhyrchedd. Ar ddisg caled Robat G mae templed sydd yn edrych fel:

y-dyn-fenyw-ei-hyn-y-lolfa

Yn sicr, gall llyfr sydd ddim hyd yn oed yn fywgraffiad go iawn edrych fel un pan mae’n dod mas o beiriant sosej dylunio Y Lolfa. Maent yn cynnwys campwaith fel Bydoedd (2010) gan Ned Thomas yn ogystal â Pygiana ac Obsesiynau Eraill (2013) gan Mihangel Morgan. Yn yr achos Bydoedd mae’r diffyg uchelgais yn achosi cyfaddawd ar ansawdd y cynnyrch yn anffodus. Mae Pygiana yn derbyniol ac mae’r anifail yn y cefndir yn sgorio pwyntiau ond mae’r hen dempled wedi blino’n rhacs.

bydoedd-ned-thomas

pygiana-ac-obsesiynau-eraill-mihangel-morgan

Beth sy’n dweud y cyfan ydy’r ffaith bod y cwmni yn penodi arbenigwr i ddylunio clawr ar gyfer llyfr fel Afallon (2012) gan Robat Gruffudd ei hun. Huw Aaron oedd y dylunydd talentog yn yr achos hwn.

afallon-robat-gruffydd

cig-a-gwaed-dewi-prysor

Un o uchafbwyntiau dylunio yn hanes diweddar y cwmni oedd y clawr gan Rhys Aneurin ar gyfer y nofel Cig a Gwaed (diwedd 2012) gan Dewi Prysor.

Yn ôl yn y 60au roedd yr artist ifanc Elwyn Ioan yn cyfrifol am arddull nodweddiadol Y Lolfa trwy adlewyrchu a hybu’r zeitgeist radicalaidd a heriol y cyfnod. Mae’n bryd i’r Lolfa rhoi mwy o gyfleoedd i artistiaid sydd yn gallu etifeddu ei enw da. Camwch I Ffwrdd O’r Llygoden Mistar Gruffudd.

Yn y diwydiant, mae agweddau cymysg at lyfrau barddoniaeth.

profiadau-inter-galactig-gwyn-thomas

Er bod ‘na ffont amheus o debyg i Helvetica blinedig mae gwaith celf gwreiddiol ar Profiadau Inter Galactig gan Gwyn Thomas trwy Barddas yn llwyddo i fod yn atyniadol ac i adael rhywbeth i ddychymyg y darllenwr.

cerbyd-cydwybod-geraint-jarman

Roedd Gomer yn weddol aflwyddiannus gyda Cerbyd Cydwybod (2012) gan Geraint Jarman, clawr sy’n edrych fel y dylunio corfforaethol slic o’n i’n sôn amdano fe uchod. Does dim byd rong gyda fe, rydym ni jyst wedi gweld y math yma o beth o’r blaen. Byddai’r clawr yma yn wych pe tasai fe ar ryw adroddiad gan Cyfoeth Naturiol Cymru, er enghraifft. Neu’r Comisiynydd y Gymraeg neu rywbeth. Ar ei phen ei hun, mewn cwch.

cyfansoddiadau-a-beirniadaethau-2013

Trown at un o’r dyluniadau mwyaf siomedig ar ddydd Gwener poeth ym mis Awst. Teitl y llyfr wrth gwrs ydy Cyfansoddiadau a Beirniadaethau ac enw y cyhoeddwr ydy Llys Eisteddfod Genedlaethol Cymru er bod Gomer yn argraffu.

Mae rhesymau i fod yn ddiolchgar. Mae’r gair ‘frenhinol’ a logo HSBC wedi mynd. Dyw e ddim yn edrych fel Canllaw Blynyddol ar Safonau Iechyd a Diogelwch yn y Gweithle rhagor.

Ond mae’r un clawr wedi bod ers naw mlynedd bellach, yr unig gwahaniaeth rhyngddynt ydy’r lliwiau:

cyfansoddiadau-a-beirniadaethau-bonanza

Pwy sy’n penderfynu bod rhai o’r uchafbwyntiau diwylliannol ein cenedl yn haeddu dim ond saith eiliad o waith dylunio ychwanegol bob blwyddyn? Yn Llanelli eleni rydym ni’n gobeithio bod nhw yn gallu torri’r traddodiad. Mae sawl posibiliad. Cymerwch siawns i glodfori artist neu ffotograffydd o’r ardal efallai. Dyna ni, mae cyd-weithrediad newydd rhwng artist gweledol a llenorion. Hei, chi’n gwybod be’, ar ochrau’r llyfrau gellid adeiladu llun arall darn-wrth-ddarn dros y blynyddoedd. Gyda llaw dw i newydd ddysgu term: meingefn. Creuwch lun gyda’r meingefnau.

mab-y-mynydd-j-cyril-hughes

Mae Gwasg Carreg Gwalch yn cyfrifol am rai o’r gweithiau mwyaf lliwgar yn y maes dylunio cloriau. Mae llawer ohonynt yn cynnwys rhywbeth fel Micr*s*ft WordArt a sawl trosedd difrifol yn erbyn chwaeth. Mae arddangosyn 1845274695 yn cynnig hen ddyn gyda phentwr o luniau ar ei arffed. Er dydw i ddim wedi darllen y cynnwys dw i’n siwr bod J. Cyril Hughes yn haeddu clawr gwell. Dw i newydd ffeindio blyrb bach gan Lyn Ebenezer am y dyn a’i lyfr Mab y Mynydd: ‘Twyll yw’r darlun allanol ohono fel gŵr llonydd a bodlon. Gydol ei fywyd bu’n brwydro yn erbyn annhegwch, yn rhyw lefain aflonydd yn y blawd cenedlaethol a chymdeithasol. Ag yntau’n dal yn grwt ysgol, arweiniodd brotest yn erbyn bwriad y Swyddfa Ryfel i feddiannu tir uwchben Tregaron…’ Yn wreiddiol doedd dim diddordeb gyda fi ar sail y clawr ond a dweud y gwir dw i’n awyddus i ddarllen y llyfr yma. Mae J. Cyril yn swnio fel lej ac hanner ac mae Lyn yn cytuno gyda fi bod y clawr yn anaddas.

pa-beth-yr-aethoch-allan-i'w-achub-amlgyfranog

Mewn pig y Gwalch eleni roedd llyfr amlgyfranog Pa Beth yr Aethoch Allan i’w Achub? sy’n profi eu bod nhw yn gallu penodi rhywun sy’n gwybod ei ffordd o gwmpas PhotoShop wedi’r cyfan, sef Rhys Llwyd.

y-blaid-ffasgaidd-yng-nghymru-richard-wyn-jones

Edrychwn at ‘Y Blaid Ffasgaidd yng Nghymru’ trwy Wasg Prifysgol Cymru i orffen. Mewn gwirionedd doedd Plaid Cymru ddim yn ffasgaidd yn y dyddiau cynnar. Sori am y sboilyr. Mae’r holl beth yn addo rhywbeth sydd ddim actiwli yn broblem, fel pennawd Golwg360 gyda marc cwestiwn ar y diwedd. Yr atalnodiad pwysig yma ydy’r dyfynodau bach mewn gwyrdd, pa liw arall. Mae’r dylunydd wedi cael hwyl gyda fersiwn tywyll o hen logo’r Blaid, yr un gyda’r coed bytholwyrdd. Dyma enghraifft perffaith o beth sy’n bosib mewn prynhawn gyda syniad da.

Paris: nofel newydd gan Wiliam Owen Roberts

Wiliam Owen Roberts - Paris

Wiliam Owen Roberts ydy un o’r awduron mwyaf trawiadol yn ein hoes ni. Wel, ymhlith fy ffrindiau i. Mae nofel newydd ganddo fe o’r enw Paris ar fin cael ei rhyddhau.

Mae’n anodd cael gafael ar wybodaeth ond dyma ddatganiad amdano fe i chi!

DAW’R hir ymaros am ddilyniant y nofel Petrograd i ben yr wythnos hon wrth i nofel newydd Wiliam Owen Roberts gael ei chyhoeddi gan Barddas.

Paris yw ail ran trioleg y nofelydd poblogaidd sy’n olrhain hanes teulu sy’n ymfudo yn sgil Chwyldro Rwsia ym 1917.

Mae’r nofel hanesyddol hon yn parhau i ddilyn Alyosha a’i ddwy gyfnither, Margarita a Larissa, wrth i’r newid byd dychrynllyd eu taro. Mae’r cymeriadau eisoes wedi croesi un ffin ddaearyddol yn Petrograd yn sgil y chwyldro ond ffiniau eraill sy’n rhwystro’r cymeriadau rhag byw bywydau cyflawn ac ystyrlon yn y nofel hon – a rheiny’n ffiniau seicolegol yn aml iawn.

Mae Wiliam Owen Roberts, sy’n wreiddiol o Garndolbenmaen ond bellach yn byw yng Nghaerdydd, yn un o brif nofelwyr Cymru ac mae ei nofelau hanesyddol wedi ymestyn ffiniau’r genre, gan wneud cyfraniad pwysig ato – enillodd Petrograd Wobr Llyfr y Flwyddyn yn 2009.

Dywed Wiliam Owen Roberts: “Mae’r stori yn edrych ar sut mae’r cymeriadau yn ymgodymu â’r her o fyw mewn alltudiaeth barhaol a sut maent yn dygymod ag argyfyngau emosiynol ac ideolegol. Epic teuluol yw hi yn y bôn gyda themâu gwahanol wedi’u plethu ynddi.”

Wedi ei lleoli yn rhai o ddinasoedd mwyaf dylanwadol Ewrop ac Asia rhwng 1925-1933, mae’r amgylchiadau bellach yn atal ein cymeriadau rhag byw bywydau cyflawn ac ystyrlon, ahynny mewn cyfnod o chwalfa gymdeithasol enbyd a gwrthdaro gwleidyddol cynyddol dreisgar rhwng Comiwnyddiaeth a Ffasgiaeth.

“Mae’r teulu eisoes wedi dianc o Petrograd i Berlin, a nawr i Baris, ond maent yn dal i hiraethu am eu hen gartref.”

Fel yn Petrograd, cefnlen yn unig yw’r digwyddiadau hanesyddol yn y nofel hon. Canolbwyntia Paris, yn hytrach, ar archwilio natur hiraeth a’r berthynas rhwng colli ac ennill mewn cyd-destun gwleidyddol.

“Er mai cefnlen yn unig yw dinas Paris mae hi’n chwifio i fewn ac allan drwy gydol y stori. Mae’r ddinas wedi bod yn gysylltiedig ag ymfudwyr comiwnyddol erioed; bu Ho Chi Minh a Vladimir Lenin yn ymgartrefu yno am gyfnodau yn eu bywydau.”

Mae hon yn nofel swmpus ac uchelgeisiol, wedi ei hysgrifennu ar gynfas eang a thros gyfnod maith o amser.

“Mae gan y Cymry obsesiwn gyda gwreiddiau ond mae’r cymeriadau yn y stori hon wedi cael eu gorfodi i adael eu cynefin er mwyn dianc rhag y chwyldro. Sut mae rhywun yn gwarchod ei ddiwylliant ei hun, eiwerthoedd ei hun, ei identiti ei hun, mewn gwlad ddieithr?

“Tydi bywyda’ neb yn syml, ond mae pethau’n digwydd weithia’ sydd wirioneddol yn newid bywydau, ac yn gorfodi pobl i wneud penderfyniadau anodd.”

Mae Cyhoeddiadau Barddas yn eich gwahodd yn gynnes iawn i lansiad PARIS pan fydd Wiliam Owen Roberts yn sgwrsio am ei nofel ddiweddaraf:

6.30yh, Nos Fercher 27ain o Fawrth yn y Mochyn Du, Caerdydd
6.30yh, Nos Fercher 3ydd o Ebrill yn Palas Print, Caernarfon

Paris
Barddas
£12.95
ISBN: 9781906396527

Ar gael o’ch siop lyfrau leol neu gwales.com

NODIADAU

– Cafodd Wiliam Owen Roberts ei eni a’i fagu yng Ngarndolbenmaen. Bu’n fyfyriwr ym Mhrifysgol Aberystwyth rhwng 1978 ac 1981 gan raddio mewn Llenyddiaeth Gymraeg ac Astudiaethau Theatr. Ymgartrefodd yng Nghaerdydd a daeth yn awdur llawn amser ym 1989.

– Mae Wil yn awdur toreithiog sy’n ysgrifennu ar gyfer y radio, teledu a’r theatr, ond y mae’n fwyaf adnabyddus fel nofelydd. Mae eisoes wedi cyhoeddi Bingo (1985), Y Pla (1987), Paradwys (2001) a Petrograd (2008). Enillodd Petrograd Wobr Llyfr y Flwyddyn yn 2009.

– Cyhoeddwyd argraffiad newydd o Y Pla gan Gyhoeddiadau Barddas eleni.

Os dych chi’n cael cyfle i ddarllen y llyfr byddai’r Twll yn croesawu eitem go iawn amdano fe.

Adolygiad: Amgueddfa Hergé, Louvain-la-Neuve, Gwlad Belg

Smwtyn

Ma’r rhai sy’n fy nabod, yn gwybod mod i’n chydig o nyrd am rai pethau, ond falle’r peth dwi’n fwya o nyrd amdano yw rhywbeth digon plentynaidd, efallai, ym meddwl rhai. Dwi’n un o’r bobol hynny sydd wedi cael eu magu ar gomics ac sydd wedi methu gollwng fynd o’r hud hwnnw wrth fynd heibio fy arddegau i fod yn oedolyn. Tintin ydi’r comic hwnnw i fi.

Cyfieithiad Gwasg y Dref Wen

Mae gen i beth cyfiawnhad am fy obsesiwn, roedd gen i eczema gwael pan o’n i’n blentyn bach ac er mwyn stopio fi i grafu fy hun yn amrwd, roedd fy nhad yn darllen llyfrau Tintin i fi cyn mynd i gysgu. Un Saesneg (The Shooting Star), un yn fras iawn o Ffrangeg (Coke en Stock), a’r holl rai Cymraeg a gyhoeddodd Gwasg y Dref Wen ar droad y 70au / 80au, ac a gyfieithwyd gan Roger Boore (hefyd yn enwog am genhedlu Alun Boore, canwr y band Cofion Ralgex, a Rhys Boore, canwr y band pync U-Thant, oedd hefyd yn gyfrifol am ddyfeisio Ayatollah Cardiff City). Mi ges i nhaflu i fyd rhyngwladol, cyffrous y cyw-newyddiadurwr yn 3 oed ac mae’r delweddau’n dal i afael rwan. Ond rwan, wrth ddarllen rhai llyfrau am yr hanner canfed tro, siwr o fod, dwi’n dal i weld haen ar ôl haen ynddyn nhw wrth wneud cysylltiadau a’m gwybodaeth am sinema, hanes gwleidyddol y byd, a’r gwerthfawrogiad o’r dyluniadau sinematig sy’n cyfleu symudiad yn well na llawer iawn o  artistiaid eraill.

Mi dwîtiodd Leusa Fflur rhyw wythnos nol yn dweud ei bod wedi dysgu bod ffasiwn beth â “Tintinologist”. Wel, mi faswn i’n honni fy mod i’n un petawn i ddim wedi darllen gwaith anhygoel pobol fel Michael Farr a Pierre Assouline sydd yn dadansoddi pob llyfr, a fframiau unigol, yn gelfydd gan roi’r cyd-destun cymdeithasol, gwleidyddol, hanesyddol, gwyddoniaethol, celfyddydol a phersonol (cefndir Herge ei hun). Dyna yw Tintinoleg – tynnu dealltwriaeth o bob math y ddisgyblaethau allan o gyfres o stribedi comic wnaeth redeg dros hanner can mlynedd y gellir eu hystyried ymysg y mwyaf ysgytwol yn y fileniwm ddiwethaf (1930-1983).

Adeilad yr Amgueddfa

Ond ta waeth am y cyfiawnhad, wythnos dwetha mi ges i wireddu dymuniad oedd wedi bod yn deor ers tipyn – ymweld ag Amgueddfa Tintin yng Ngwlad Belg (wel, Amgueddfa Hergé, a bod yn gwbl gywir, a ddown ni at hynny nes mlaen).

Ro’n i ym Mrwsel ac yn cael cyfle i warchod y plant (1 a 4 oed) tra bod E. yn gweithio yno. Roedd rhaid felly mynd am sgowt i weld yr Amgueddfa. Mae hi wedi ei lleoli yn Louvain-la-Neuve, sydd tua awr ar drên uniongyrchol o ganol Brwsel. Roedd yn hawdd ei ffeindio (5 munud o’r orsaf) a cawsom ni bicnic braf yn y parc ar y ffordd, oedd yn llawn myfyrwyr Prifysgol yn sgwrsio a byta brechdanau. Mae Louvain-la-Neuve yn dref newydd lle mae’r Brifysgol yn cymryd drosodd, nid anhebyg i sefyllfa gymdeithasol Aberystwyth.

Y Cyntedd

Mae’r adeilad ei hun, gan y pensaer Christian de Pontzamparc, yn newydd sbon ac yn drawiadol o fodern ac onglog fel ma’r ffasiwn. Roedd yn fy atgoffa ychydig o adeilad y Cinémathèque Francaise gan Frank Gehry, neu du mewn Canolfan y Mileniwm efallai. Wrth gerdded mewn mae gofod enfawr at y to gyda waliau’n llawn o luniau abstract, cymylau, tonnau môr neu greigiau efallai, sydd yn adnabyddus yn syth fel arddull ‘ligne claire‘ Georges Rémi, neu Hergé i bawb yn y byd (mae’r enw Hergé yn chwarae ar briflythrennau ei enw go iawn G.R. wedi ei troi am yn ôl R.G.).

Yr ail hoffl lyfr!

Roedd yno hefyd dŵr Tibetaidd oedd yn dynodi bod yr arddangosfa arbennig am ddiwylliant Tibet yn seiliedig ar lyfr Tintin a’r Dyn-eira Dychrynllyd (Tintin au Tibet). Gan taw hon yw fy ail hoff lyfr (Y Cranc a’r Crafangau Aur yw Rhif.1), roedd yn argoeli’n dda. Yn ôl y pensaer roedd yr adeilad i fod i ymdebygu i long Fitzcarraldo, yn torri trwy jyngl yr Amazon. Mi alla i weld y synnwyr na o antur tu mewn hefyd gyda sawl ‘gangplank’ uchel yn cysylltu ardaloedd arddangos sy’n rhoi teimlad chwareus i’r adeilad.

Roedd yr arddangosfa am y Tibetiaid ar y llawr gwaelod yn arbennig. Cafodd Ll. a P. eistedd a gwylio cartwn y llyfr Tintin au Tibet a chefais innau flas ar ddiwylliant y wlad a’u hanes torcalonnus, wrth iddynt geisio ymwrthod trefedigaethu’r Tsieniaid a dal mlaen i’w diwylliant a’u hiaith. Doedd y dehongli ddim yn osgoi’r gwleidyddol, gan roi achos y Tibetiaid yn ddigon eglur. Da iawn felly, mlaen at y brif arddangosfa.

Y peth cynta darodd fi oedd y ffurfioldeb gan y staff – dim camerau, dim rycsac, a bod P. fod i aros yn y goetsh. Ro’n i’n meddwl mod i wedi dod mewn i amgueddfa cartwnydd, nid mawsolewm. Gan obeithio na fyddai’r un gor-barchusrwydd nes mlaen, dyma ddechrau arni. Wrth fynd mewn roedd tua cant o sgriniau bychain crwn mewn coridor tywyll yn newid bob yn hyn a hyn yn dangos ffram neu wyneb rhyw gymeriad a cafodd Ll. a fi dipyn o hwyl yn adnabod y rhai oedden ni wedi eu gweld.

Quick et Flupke, cyfeillion Tintin o’r Petit Vingtieme

‘Chydig yn sych oedd y rhan nesaf oedd yn gosod hanes Hergé mewn llinell amser – efallai pe bawn i heb blant byddwn i wedi cael amser ond roedd rhaid symud symud at y cartwn nesa er mwyn cadw ei diddordeb. Roedden nhw hefyd yn trafod dipyn ar gymeriadau eraill Herge, fel Quick et Flupke a Totor, ond y cwestiwn ar bob un oedd: “oedd hwn yn Tintin Dad?”. Wedi laru chydig ar ddweud “na”, mlaen a ni reit sydyn. (Gyda llaw: roedd P. yn cysgu yn y goetsh erbyn hyn, a mi gysgodd nes i ni gyrraedd darn olaf yr amgueddfa).

Ond yna cawsom ni fynd drwy stafell am brif gymeriadau Tintin a chael esboniad o’u datblygiad a nifer o stribedi eiconig ohonynt. Digon diddorol a’n ffordd dda o ddod â rhywun nôl mewn i’r fyd Tintin, ond y darn nesaf oedd yn plesio ni’n dau sef dehongliad o ddylanwad byd sinema ar Hergé, a rhaio’i lyfrau yn benodol. Roedd yno glipiau o ffilmiau fel King Kong a The 39 Steps – a ddylanwadodd ar Yr Ynys Ddu, A Night at the Opera – a ddylanwadodd ar Y Cranc a’r Crafangau Aur, Captain Blood – a ddylanwadodd ar Trysor Rackham Goch / Cyfrinach yr Uncorn ac eraill oedd wedi dylanwadu’n uniongyrchol ar stribedi a chymeriadau. Roedd yn hawdd wedyn i Ll. weld y cysylltiad rhwng y filmiau a’r comic wrth wylio clipiau fideo o’r ffilmiau. Roedd y clip o animeiddiad Willis O’Brien o King Kong yn dinistrio trên yn Efrog Newydd yn syrpreis hit, ac roedd yn dda gallu cael rhywbeth cwbwl weledol i ni drafod.

Roedd yna sinema yno yn dangos rhai ffilmiau dogfennau am Herge, ac am y Dalai Lama, ond ma Lleucu ofn sinemas ar hyn o bryd felly dyna ddiwedd ar hynny. Un elfen wych oedd sgrin werdd lle roedd modd rhoi eich hunain mewn ffrâm o un o’r comics, a’i ebostio’n syth at rywun. Wrth gwrs, o flaen llong y Karaboudjan roddais i fy hun, a’i anfon at fy mrawd sydd yn aficionado Tintin cystal â fi ac oedd yn deud “Karaboudjan” cyn droiodd o 4.

Rascar Capac – y mymi Perwaidd

Lawr staer wedyn at lefel oedd â thema daearyddol/hanesyddol gyda digon ar gyfer llygaid chwilfrydig plant: lluniau 3D o mummies Perwaidd arswydus a’r cerfluniau pren  a ysbrydolodd y cerflun sy’n MacGuffin y llyfr Tintin and the Broken Ear; rhyw fath o beiriannau stereoscope lle gallech chi edrych ar gyfres o hen luniau sepia o’r Aifft, China, India a’r Himalayas mewn tri dimensiwn, oedd yn arbennig o dda; dau ddrych gwirion oedd yn gneud chi’n dal ac yn fyr: wastad yn laff efo plant;  a llwyth o arteffactau pobloedd brodorol America’r Gogledd a’r De oedd yn cynnau’r dychymyg ac yn dychryn chydig yr un pryd.

Yma hefyd roedd cornel fach yn chwarae cerddoriaeth dan chandelier anferth oedd wedi ei greu o blatiau bach gyda gwyneb pob cymeriad posib o lyfrau Tintin arnynt. Roedd y gerddoriaeth o gasgliad Hergé, ac roedd ei vinyls ar y wal mewn cas gwydr: Keith Jarrett (iei am jazz!), Pink Floyd (iei am odrwydd!), Shirley Bassey (iei am Gymraes!), Louis Armstrong (iei eto am jazz!), The Police (iei am, ym…Sting?). Roedd ganddyn nhw hyd yn oed hen decks Hergé yno. Roedd y chief yn dweud os nad oedd yn gwrando ar gerddoriaeth tyra’n dylunio yna byddai’n chwibanu cân. Chydig yn weird cael rhywbeth mor bersonol yno falle, ond eto nes i joio.

Llong danfor gwrth-siarcod Dr. Penchwiban

Yn y stafell nesa, roedd y pwyslais ar beirianneg a gwyddoniaeth gyda nifer o ddyfeisiau Dr. Penchwiban (fydd yr enw newydd Cymraeg Effraim Efflwfia byth yn sticio i fi sori!), a hanes anturiaethau fel Destination Lune ac On a Marche sur la Lune. Yn arbennig o gyffrous i’r ddau ohonon ni oedd model maint llawn o long danfor siap siarc oedd yn greadigaeth Dr. Penchwiban o lyfr Trysor Rackham Goch. Oedd y thing yna yn badass, ac o’n i jest isio mynd ynddo fo dan y môr ar reef trofannol.

Un o ddyluniadau Art Deco Herge

Yn ôl wedyn at stafell arall oedd eto’n canolbwyntio ar grefft Hergé a’i stiwdio ddylunio, Atélier Hergé. Gwnaeth lawer iawn o waith dylunio llyfrau / posteri ac yn y blaen yn ei ddyddiau cynnat oedd yn art deco o’r radd flaenaf. Aeth mlaen hefyd i fod yn baentiwr o fri ond er y gwyddai bod ganddo’r gallu i baentio fel proffesiwn, credai ei fod ond yn gallu gwneud cyfiawnder ag un celf, ac roedd eisoes wedi rhoi sawl degawd mewn i un sef comics.

Yn anffodus chafodd ei hoffter o gelf gyfoes ac arbrofol ddim ei wyntyllu ei drwy ei lyfrau gan i Hergé farw tra’n ysgrifennu ei lyfr olaf – Tintin et Alph-Art – oedd yn union am y byd celf hwnnw ac a gyhoeddwyd ar ffurf anghyflawn ym 1986. Doedd desg Hergé (desg blaen fawr Sgandinafaidd yr olwg mewn chrome a phren) ddim o lot o ddiddordeb i Ll. yn amlwg (“Pam bod y ddesg mewn cas gwydr Dad? Ma gennai ddesg Hello Kitty adre does Dad…”), na’r prototypes ar gyfer cloriau llyfrau (“Pam bod y geiriau ddim yna?”), ond peth braf i fi oedd gweld y dŵdls swreal a proto-gymeriadau yn datblygu ar ochrau’r tudalennau hynny. Gwers: dŵdlwch. Mae dŵdlo yn holl bwysig.

Y stafell comics

Roedd Ll. yn dechrau fflagio a P. yn dadebru wrth gyrraedd y pen, ac yna roedd campwaith weledol yr arddangosfa i fi. Stafell gron fechan gyda tho uchel, gyda llyfrau Tintin mewn degau o ieithoedd yn ymestyn at y to a’r holl ffordd rownd. Reit rownd y llawr ar ochr y stafell roedd drych, felly wrth edrych i lawr, fe welwch chi lyfrau Tintin yn disgyn fel clogwyn oddi tanoch chi hyd inffiniti. Roedd yr hud a lledrith yn ddigon i neud i Ll neidio ac ro’n i’n falch iawn, ar ôl gosod y dasg i Lleucu o ffeindio un Cymraeg, o weld bod na un yno. Roedd un bach ger y llawr: sef argraffiad 2008 o Mwg Drwg y Ffaro gan Dalen Cyf (cyfieithad gan Dafydd Jones).

Un o’r cyfieithiadau Cymraeg diweddar gan Dalen

Mae’r llyfr hwnnw yn un rhan fach o jigso byd eang ymerodraeth hawlfraint a chyhoeddi Moulinsart, sef cwmni cyhoeddi Tintin, a’r cwmni sydd wedi masnacheiddio Tintin i’r eithaf a gyda mileindra teriar ar adegau. Does dim angen edrych ymhell iawn nes gweld Tintin yn cael ei Disney-eiddio. Ond am y tro, roedd cael y Gymraeg yn rhan fechan o’r darlun yn beth da, ac roedd gallu dangos i Ll. ein bod ni’n ffitio mewn i’r byd rhyfedd globlaeiddiedig ma mewn ffyrdd mor amryfal â chomics yn dda hefyd. Mae Tintin a Hadog yn siarad Cymraeg i Lleucu, mae’n foi o Wlad Belg sy’n siarad Cymraeg i fi, dal i fod. A deud y gwir alla i ddim gweld Hadog fel dim byd ond Cymro. Felly roedd y stafell ma oedd yn dangos ieithoedd gwych y byd a’n lle ni’n y plethwaith hwnnw yn rhoi arwyddocad tu hwnt i symlder arwynebol ffandom comics. Ydw i’n gorddeud? Falle. Ond mae’r llyfrau ma i raddau wedi lliwio fy mywyd drwy gyniwair llygad am ddelweddau sinematig a blys am antur (a chydig ddrygioni – Hadog ydi seren y sioe i fi wrth gwrs) felly pa ryfedd mod i’n gweld y byd drwy sbectolau Tintinaidd bob yn hyn a hyn?

Roedd un dyfyniad yn arbennig yn yr arddangosfa wnaeth fy nharo. Roedd y dyfyniad gan rhyw fôrdeithiwr enwog Ffrengig oedd yn dweud ei fod wedi cael ei fagu yng nghefn gwlad ond bod comics Tintin wedi magu cymaint o flas y môr arno ei fod wedi gorfod mynd i forio, a’i fod ar ei holl deithiau i’r llefydd oedd wedi eu cynnwys yn straeon Tintin, erioed wedi cael ei siomi, am bod lluniau Herge mor real, mor driw i realiti, yn eu ffordd eu hunain. Dyna ddweud mawr de.

Yr unig bryder oedd gen i wrth feddwl nôl efallai oedd bod na beryg bod yr amgueddfa ma’n cwlt of Herge, ac nid yn canolbwyntio ddigon ar y pethau sydd yn gwneud Tintin yn ddiddorol sef y byd sy’n cael ei greu o fewn y tudalennau. Wrth gwrs, mae deall Herge yn cyfoethogi darllen ac mae angen parch at ei waith, ond o weld profiad Lleucu, nid Herge mae plant yn caru, ond cymeriadau Tintin. Efallai bod angen i’r Tintinolegwyr feddwl chydig mwy am hynny.

Ond, mân beth yw hynny – os mae llyfrau Tintin erioed wedi gafael ynddoch chi, ac os ewch i Frwsel, mae wir yn werth cymryd pnawn allan o’r ddinas i fynd i’r amgueddfa hon. Dwi’n gobeithio ga’i fynd nol eto cyn i’r plant dyfu fyny. Efallai ambell dro eto ar ôl iddyn nhw dyfu fyny ‘fyd.